Πικροδάφνη: Η τελευταία ανάσα της Νότιας Αττικής

Οι πρώτες βροχές του Γενάρη ήταν αρκετές. Τα νερά ανέβηκαν απότομα, παρασέρνοντας ό,τι βρήκαν στο πέρασμά τους στην κοίτη και στις όχθες — πλαστικά, πέτρες, χώματα ακόμα και μπάζα που κάποιοι ρίχνουν κατά καιρούς. Ένα μικρό, τεχνητό «φράγμα» από καλαμιές και σκουπίδια δημιουργήθηκε σε λίγα λεπτά, ανεβάζοντας επικίνδυνα τη στάθμη δίπλα σε σπίτια. Το ρέμα της Πικροδάφνης μετατράπηκε ξανά σε απειλή, θυμίζοντας πως όταν η φύση καταπιέζεται, αντιδρά.

Μέχρι και τη δεκαετία του 1960, το ρέμα της Πικροδάφνης ήταν ένας κατάφυτος, υδάτινος δρόμος που ένωνε τον Υμηττό με τον Σαρωνικό κόλπο.

Σήμερα, ένα μεγάλο μέρος του έχει υπογειοποιηθεί, ενώ ό,τι έχει διασωθεί μοιάζει να δίνει έναν άνισο αγώνα επιβίωσης ενάντια σε αυτούς που ωφελεί εδώ και δεκαετίες με την ύπαρξή του.

To NouPou, παρουσιάζει την ιστορία ενός οικοσυστήματος που κινδυνεύει με κατάρρευση — όχι από φυσικές αιτίες, αλλά από την ανθρώπινη και την κρατική παρέμβαση.

Η τελευταία «ανάσα» της νότιας Αττικής απειλείται και πλέον απειλεί και η ίδια, σαν να προσπαθεί να αντιδράσει για όσα έχει υποστεί τα τελευταία 50 χρόνια.

Ένας πράσινος θησαυρός στην τσιμεντούπολη

Το ρέμα της Πικροδάφνης είναι ένα από τα τελευταία φυσικά ρέματα του λεκανοπεδίου της Αττικής. Η κεντρική του κοίτη, ξεκινά από την Ηλιούπολη, περνά από 3 Δήμους (Αγίου Δημητρίου, Παλαιού Φαλήρου και Αλίμου) και καταλήγει στην πολυδιαφημισμένη «αθηναϊκή ριβιέρα». Έχει συνολικό μήκος 9,3 χιλιομέτρων, περίπου 6 από τα οποία παραμένουν σε φυσική μορφή.

Μπορεί η πλειονότητα των πολιτών να το γνωρίζει απλά ως «ρέμα», ωστόσο η Πικροδάφνη είναι κάτι πολύ σημαντικότερο. Είναι ένας υδροβιότοπος, ο οποίος τροφοδοτείται από πολλά, μικρότερα ρέματα που περνούν συνολικά από 7 Δήμους. Στις όχθες του ανοικτού μέρους της Πικροδάφνης θάλλουν εκατοντάδες είδη φυτών, ενώ παρουσιάζει μια ποικιλόμορφη πανίδα, αποτελώντας καταφύγιο για δεκάδες είδη πτηνών και αμφιβίων.

«Μέσα στο ρέμα έχουμε εντοπίσει τεράστιο πλούτο χλωρίδας και πανίδας» αναφέρει η κ. Ροδούλα Κωνσταντινίδου, μέλος του δικτύου πολιτών για την διάσωση της Πικροδάφνης. Όπως τονίζει η ίδια, μέσα σε 200 μέτρα πεζοπορίας στην κοίτη του ποταμού, πριν λίγα χρόνια είχαν εντοπιστεί εκατοντάδες διαφορετικά είδη φυτών, ενώ το ρέμα -όσο και αν ακούγεται παράδοξο- φημίζεται για την ορνιθοπανίδα του. Τα όσα αναφέρει η κ. Κωνσταντινίδου, άλλωστε, έχουν τεκμηριωθεί και επιστημονικά. Το 2012, δημοσιεύθηκε το βιβλίο «Ανακαλύπτοντας την Πικροδάφνη», το οποίο παρουσιάζει την πλούσια βιοποικιλότητα που υπάρχει στις όχθες και στις παραρεμάτιες περιοχές, δίνοντας ενδιαφέροντα στοιχεία για τα δεκάδες είδη ενδημικών και αποδημητικών πτηνών που επιβιώνουν εκεί.

Η σημασία της Πικροδάφνης ως υδροβιότοπος έχει επισημοποιηθεί και από το ίδιο το κράτος. Το 1993, η απόφαση 9173/1642/3.3.1993 του υπουργού ΠΕΧΩΔΕ, το χαρακτήρισε ως ρέμα «ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος», ενώ το ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας (Ν.4227/2014) όρισε την Πικροδάφνη ως «υδατόρεμα Α΄ προτεραιότητας» και «υγρότοπο Β’ προτεραιότητας». Έχει, επίσης, αναγνωριστεί ως «φυσικό υδάτινο σώμα» στην κατηγορία «ποτάμια» και έχει προστεθεί στη λίστα με τα 12 «επιφανειακά υδάτινα σώματα» του υδατικού διαμερίσματος της Αττικής.

Ωστόσο, οι αντιφάσεις στην ιστορία της Πικροδάφνης αποκαλύπτουν μια βαθιά ασυνέπεια. Από τη μία, το κράτος την αναγνωρίζει ως έναν από τους σημαντικότερους υδροβιότοπους της Αττικής, έναν πνεύμονα ζωής για την πόλη. Από την άλλη, όμως, η πραγματικότητα είναι διαφορετική.

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών, ενώ οι εξαγγελίες περί προστασίας του ρέματος διαδέχονταν η μία την άλλη, οι πράξεις έδειχναν το αντίθετο. Τσιμέντο, αυθαίρετες κατασκευές, επιχωματώσεις — οι ανθρώπινες παρεμβάσεις άλλαξαν ριζικά το τοπίο, προκαλώντας ανυπολόγιστες ζημιές. Τα σχέδια και τα πεπραγμένα της πολιτείας, αλλά και του ανθρώπινου παράγοντα οδήγησαν το ρέμα σε έναν αγώνα επιβίωσης.

Και έτσι, η Πικροδάφνη παραμένει θύμα αυτής της διπλής αφήγησης: της θεωρίας που μιλά για προστασία και της πράξης που συχνά δείχνει αδιαφορία.

Η «Λεωφόρος Πικροδάφνης»

Η φυσική υπόσταση του ρέματος ξεκίνησε να απειλείται κατά την περίοδο της δικτατορίας, όταν πραγματοποιήθηκαν και οι πρώτες εργασίες μπαζώματος στον λεγόμενο «άνω ρου», δηλαδή στην περιοχή της Ηλιούπολης. Έτσι, επάνω στις αρχές της φυσικής ροής του ποταμιού «γεννήθηκαν» οι οδοί Πατριάρχου Γρηγορίου και Τσαμαδού, που σήμερα είναι κεντρικές οδικές αρτηρίες της περιοχής της Αγίας Μαρίνας.

Τα χρόνια μετά το 1970, η «Ελληνική Εταιρεία Υδάτων» και μετέπειτα ο διάδοχος της, η ΕΥΔΑΠ, με αλλεπάλληλες μελέτες σχεδίαζε την πλήρη διευθέτηση όλου του ρέματος με οπλισμένο σκυρόδερμα και τη μετατροπή του σε υπόγειο αγωγό ομβρίων υδάτων.

Η δεκαετία του 1980 είναι η περίοδος που ουσιαστικά ξεκίνησε στην πράξη η περιβαλλοντική υποβάθμιση του ρέματος. Σε συνέχεια των μελετών της ΕΥΔΑΠ, η Γενική Γραμματεία Δημοσίων Έργων του ΥΠΕΧΩΔΕ επανέφερε στο τραπέζι μια ιδέα που είχε δουλευτεί ήδη από την εποχή της 7ετίας και περιελάμβανε τη δημιουργία της «Λεωφόρου Πικροδάφνης». Ήταν ένα φαραωνικό σχέδιο, που θα εξαφάνιζε κάθε μέτρο του φυσικού οικοσυστήματος, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι τότε σχεδιασμοί για τη δημιουργία εσωτερικού δακτυλίου στο οδικό δίκτυο του λεκανοπεδίου. Ουσιαστικά, ήταν μια λεωφόρος που θα ξεκινούσε από την Ηλιούπολη και θα κατέληγε στο παραλιακό μέτωπο, ακολουθώντας τον σημερινό δρόμο του ανοικτού ρέματος, το οποίο θα μπαζωνόταν.

Ήδη από τα προηγούμενα χρόνια, μεγάλο μέρος του «άνω ρου» της Πικροδάφνης είχε σχεδόν εξαφανιστεί, δίνοντας τη θέση του σε υπόγειους αγωγούς, αποτελώντας άτυπα μια προεργασία των σχεδιασμών του κράτους. Το ΥΠΕΧΩΔΕ ξεκίνησε τη διενέργεια πρόδρομων υδραυλικών και κυκλοφοριακών μελετών, ενώ η δημιουργία της λεωφόρου εντάχθηκε τόσο στο ρυθμιστικό σχέδιο Αθήνας, όσο και στο ρυμοτομικό σχέδιο του Δήμου Αγίου Δημητρίου.

Η ζημιά που προκλήθηκε σε μόλις 20 χρόνια ήταν ανυπολόγιστη: Χιλιόμετρα φυσικής κοίτης είχαν μπαζωθεί τόσο στον κεντρικό κλάδο, όσο και στα δεκάδες μικρότερα ρέματα που συμβάλλουν σε αυτόν.

Ήταν η εποχή κατά την οποία πολίτες των παραρεμάτιων περιοχών στους 4 Δήμους δημιούργησαν τις πρώτες συλλογικότητες που διεκδικούσαν τη διατήρηση της φυσικής κοίτης του ποταμού. Οι πρώτες κινητοποιήσεις στα τέλη της δεκαετίας του ’80 κατάφεραν να βάλουν φρένο στον κρατικό σχεδιασμό, ωστόσο ακολουθούσε μια δύσκολη περίοδος διεκδικήσεων.

Οι παλινωδίες του κράτους και οι νίκες της κοινωνίας των πολιτών

Τη δεκαετία του 1990, υπήρξε μια «αλλαγή κατεύθυνσης» της πολιτείας ως προς τη διαχείριση του ρέματος. Όπως γράφτηκε και νωρίτερα, η οικολογική σημασία του ρέματος είχε αναγνωριστεί από το ίδιο το κράτος.

Ωστόσο, το κράτος αποδείχθηκε πως δεν είχε κανέναν απολύτως σχεδιασμό για την πραγματική προστασία και αξιοποίηση του ρέματος, μια συνθήκη που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Αντίθετα, οι νομοθετικές ακροβασίες και οι παρεμβάσεις που αλλοίωσαν τη φυσική ροή του ρέματος ήταν ο κανόνας, και όχι η εξαίρεση. Χαρακτηριστικό της πλήρους απουσίας ενός οργανωμένου, στρατηγικού σχεδίου, είναι πως το ΣτΕ έχει ακυρώσει 4 φορές μελέτες και σχέδια διευθέτησης του εναπομείναντος φυσικού ρέματος.

Παρά τη «στροφή» προς πιο οικολογικές μεθόδους διαχείρισης του ρέματος, η ΕΥΔΑΠ συνέχισε τα σχέδια για διευθέτηση της φυσικής κοίτης, αυτή τη φορά με ανοικτούς αγωγούς ορθογώνιας διατομής από οπλισμένο σκυρόδερμα και πέτρα. Ωστόσο, οι αντιδράσεις των πολιτών δικαιώθηκαν για ακόμα μια φορά, με το ΣτΕ να ακυρώνει τα έργα.

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ψηφίστηκε ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο που επέτρεπε στους Δήμους να το οριοθετήσουν τμηματικά. Έτσι, ξεκίνησε ο περιορισμός της φυσικής κοίτης του ρέματος, μια προσπάθεια που κατέληξε εκ νέου στο ΣτΕ, το οποίο δικαίωσε τους προσφεύγοντες πολίτες. Ήταν η εποχή που στην Ηλιούπολη ολοκληρώθηκαν οι τελευταίες εργασίες εγκιβωτισμού του ρέματος, μετατρέποντας το 80% της φυσικής κοίτης που βρίσκεται στα όρια της πόλης σε τσιμεντοποιημένο αγωγό διαφυγής του νερού.

Την ίδια περίοδο, η ΕΥΔΑΠ, σχεδιάζοντας την κατασκευή αγωγού στο τμήμα από την οδό Αγ. Δημητρίου μέχρι τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης, άλλαξε 6 φορές τη μελέτη της προκειμένου να απαλλαγεί από το κόστος απαλλοτριώσεων και κατεδαφίσεων. Ωστόσο, οι τροποποιήσεις απορρίφθηκαν από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, ενώ το 2003 δημοσιεύθηκαν δύο υπουργικές αποφάσεις που καθόριζαν τα όρια του ρέματος. Αυτές οι αποφάσεις ακυρώθηκαν το 2004 από το Συμβούλιο της Επικρατείας (απόφαση 1126/2004), μετά από προσφυγές κατοίκων, οι οποίοι ζήτησαν συνολική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) για ολόκληρο το ρέμα, από τη Λ. Βουλιαγμένης μέχρι τον Σαρωνικό Κόλπο.

Μετά από δυο νέες προσφυγές και αποφάσεις του ΣτΕ το 2006 (3849/2006) και το 2008 (απόφαση 1242/2008), η διοίκηση υποχρεώθηκε να αντιμετωπίσει το ρέμα συνολικά, ως ενιαίο οικοσύστημα, και να λάβει μέτρα για την προστασία του με ενιαία μελέτη οριοθέτησης. Ειδικά η απόφαση του 2008, θεωρείται απόφαση — σταθμός και επηρέασε την έκβαση πολλών μελλοντικών αποφάσεων για την οριοθέτηση και διευθέτηση του ρέματος. Και αυτό διότι επέβαλε την ανάκληση και ορθή επανέγκριση των γενικών πολεοδομικών και ρυμοτομικών σχεδίων, κατά το μέρος που αφορούσαν τις παραρεμάτιες περιοχές, ενώ ανέστειλε όλες τις οικοδομικές άδειες και εργασίες που πραγματοποιούνταν σε βάθος 3 τετραγώνων από την όχθη του ρέματος. Ήταν η πρώτη μεγάλη νίκη των πολιτών που προσπαθούσαν να προστατεύσουν το ρέμα.

Έτσι, το 2010, επί Νομαρχίας Γιάννη Σγουρού, συντάχθηκε η σχετική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), η οποία προέβλεπε τη συνολική οριοθέτηση και διευθέτηση του ρέματος με την κατασκευή τραπεζοειδούς αγωγού με πέτρες σε συρματοκιβώτια (σαραζανέτια), εξαφανίζοντας τον φυσικό πυθμένα και τα πρανή. Στην ουσία, όλη η πράσινη λωρίδα που διατρέχει κάθετα 4 Δήμους, θα μετατρεπόταν σε ένα τσιμεντένιο μονοπάτι που θα μετέφερε τα όμβια ύδατα στη θάλασσα, καταστρέφοντας χιλιόμετρα πρασίνου. Ο Δήμος Ηλιούπολης προχώρησε σε μια σειρά από εργασίες που σταμάτησαν το 2014 με την προσφυγή φορέων και συλλογικοτήτων. Τελικά, το ΣτΕ, για ακόμα μια φορά, ακύρωσε τα συγκεκριμένα έργα, με την απόφαση 1915/2017.

Η νέα περιφερειακή διοίκηση της Ρένας Δούρου επανέφερε στο προσκήνιο το θέμα της οριοθέτησης και διευθέτησης του ρέματος, προκαλώντας νέες αντιδράσεις. Το 2016 εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι του έργου, και 11 φορείς κατέθεσαν εκ νέου προσφυγές στο ΣτΕ τις οποίες και κέρδισαν με το ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο να ακυρώνει τόσο την απόφαση οριοθέτησης (ΣτΕ 1131/2018) όσο και τη μελέτη ανάπλασης-διευθέτησης του ρέματος (ΣτΕ 2313/2020).

Η τελευταία προσπάθεια οριοθέτησης και διευθέτησης του ρέματος έγινε από την περιφερειακή διοίκηση του Γιώργου Πατούλη. Επιχειρήθηκε εκ νέου η συνολική οριοθέτηση του ρέματος, όπως όριζε η απόφαση του ΣτΕ το 2008 και το 2022, εκδόθηκε το ΦΕΚ της οριοθέτησης, κατά του οποίου υπήρξε νέα προσφυγή. Βασικό επιχείρημα των πολιτών που κατέθεσαν την προσφυγή είναι πως τα νέα όρια του ρέματος αφήνουν εκτός τις «αυθαίρετες κατασκευές» που βρίσκονται εντός της ιστορικής κοίτης του ρέματος, ανάβοντας το πράσινο φως για την «τακτοποίησή τους».

Παράλληλα, όλο αυτό το διάστημα η Περιφέρεια «τρέχει» το ζήτημα της διευθέτησης. Η νέα Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων που κατατέθηκε προκάλεσε αντιδράσεις, καθώς προέβλεπε μαζικές εργασίες στην κοίτη του ρέματος, με τους πολίτες να προσφεύγουν εκ νέου.

Σημειώνεται πως το 2023 το ΣτΕ εξέτασε νέα προσφυγή που ζητούσε την ακύρωση της απόφασης έγκρισης περιβαλλοντικών όρων (ΑΕΠΟ) που προέβλεπε τη διευθέτηση στο ρέμα της Πικροδάφνης. Το δικαστήριο αποφάσισε ότι η έγκριση των έργων ήταν νόμιμη, γιατί είχαν ήδη τηρηθεί οι όροι που είχαν τεθεί το 2020 (με την απόφαση 2313/2020), όπως ο καθορισμός των ορίων του ρέματος και η καταγραφή των κτισμάτων που βρίσκονται μέσα ή κοντά σε αυτό.

Εντός του 2025, αναμένονται 2 αποφάσεις του ΣτΕ που θα κρίνουν το μέλλον του ρέματος, καθώς πολίτες, φορείς και συλλογικότητες έχουν καταθέσει εκ νέου προσφυγές τόσο κατά της οριοθέτησης όσο και κατά της διευθέτησης.

Στο σημείο όπου οι τελευταίες εργασίες στο ρέμα της Πικροδάφνης σταμάτησαν, το 2014, σήμερα ξεδιπλώνεται ένα σκηνικό που θυμίζει έναν ζωντανό ζωγραφικό πίνακα. Το φυσικό περιβάλλον αγωνίζεται απέναντι στο τσιμέντο, διεκδικώντας με πείσμα το χαμένο του έδαφος από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις. Μια αέναη μάχη ανάμεσα στη φύση και την ανθρώπινη φιλοδοξία, όπου η φύση παλεύει να ξαναβρεί την αρμονία της.

Το ποτάμι που έγινε σκουπιδότοπος

Όσοι τόλμησαν να περπατήσουν στα «σπλάχνα» του ρέματος, μετά τη λεωφόρο Βουλιαγμένης, γίνονται μάρτυρες ενός μικρού περιβαλλοντικού εγκλήματος: πλαστικά μπουκάλια, σκουπίδια, ανταλλακτικά αυτοκινήτων, χαλασμένα έπιπλα και κάθε λογής ανθρώπινο απόρριμμα σχηματίζουν ένα σουρεαλιστικό τοπίο που δύσκολα συμβιβάζεται με την εικόνα ενός φυσικού ποταμιού.

Το ρέμα της Πικροδάφνης, πλέον ένας χώρος που αντανακλά τις χειρότερες όψεις της ανθρώπινης αδιαφορίας.

Η υποβάθμιση της Πικροδάφνης δεν είναι πρόσφατη ιστορία, αλλά μια συνεχής κακοποίηση που εκτείνεται δεκαετίες πίσω. Για δεκαετίες, το ρέμα αντιμετωπίστηκε ως σκουπιδότοπος. Η εναπόθεση απορριμμάτων στην κοίτη της έγινε συνήθης πρακτική, ειδικά κατά τη διάρκεια των εποχών της έντονης οικοδομικής δραστηριότητας. Τότε, σχεδόν καθημερινά κατέληγαν εκεί μπάζα και οικοδομικά υλικά, καθώς ιδιώτες έβλεπαν το ποτάμι ως μια «εύκολη λύση» για τα απορρίμματά τους. Τα ευρήματα, όμως, γίνονται ακόμη πιο ανησυχητικά όταν αναλογιστεί κανείς τις περιπτώσεις παράνομων συνδέσεων αγωγών αποχέτευσης, που μετατρέπουν το ρέμα σε έναν άτυπο «αγωγό ακαθάρτων».

Μια τρανταχτή, πρόσφατη περίπτωση εξόφθαλμης μόλυνσης του ποταμιού είναι αυτή της ΕΥΔΑΠ, η οποία διατηρεί το λεγόμενο “αντλιοστάσιο Α29” στα σύνορα των Δήμων Παλαιού Φαλήρου και Αλίμου, κάτω από τη λεωφόρο Αμφιθέας. Σε μια δημόσια παρέμβασή του, πριν λίγες εβδομάδες, ο Δήμαρχος Αλίμου Ανδρέας Κονδύλης κατήγγειλε την ΕΥΔΑΠ για εναπόθεση βοθρολυμάτων στη φυσική κοίτη του ποταμιού, λίγες δεκάδες μέτρα πριν τις εκβολές του.

Μιλώντας στο NouPou, o κ. Κονδύλης ανέφερε χαρακτηριστικά: «Όταν το δίκτυο της ΕΥΔΑΠ επιβαρύνεται, ανοίγει ένα “κλαπέτο” που βρίσκεται στις όχθες του ρέματος και από εκεί πέφτουν μέσα στο ποτάμι ακάθαρτα. Η ατμόσφαιρα γίνεται αποπνικτική ενώ έχουμε ήδη ζητήσει εξηγήσεις από την εταιρεία, ζητώντας της επιτακτικά να σταματήσει αυτή την απαράδεκτη τακτική». Ο κ. Κονδύλης, αναφέρει πως η διοίκηση της εταιρείας έχει δεσμευτεί να λύσει οριστικά το πρόβλημα μέσω κατασκευής νέου αγωγού, που δε θα επηρεάζει το ρέμα.

Το NouPou επικοινώνησε με την ΕΥΔΑΠ θέτοντας συγκεκριμένα ερωτήματα, ωστόσο δεν έλαβε καμία απάντηση.

Όπως επισημαίνουν τα μέλη της πρωτοβουλίας πολιτών για την προστασία του ρέματος, έχουν κατατεθεί μηνύσεις και καταγγελίες στην αρμόδια υπηρεσία του υπουργείου περιβάλλοντος, ωστόσο κανείς δεν έχει κινητοποιηθεί. «Μιλάμε για μια εξόφθαλμη περίπτωση ρύπανσης του περιβάλλοντος και η παρέμβαση του εισαγγελέα είναι επιβεβλημένη» αναφέρουν στο ΝοuPou. Τα μέλη του δικτύου πολιτών για την διάσωση του ρέματος, καθώς και ο σύλλογος «Ροή», έχουν υποβάλλει έγγραφες καταγγελίες στο ΣΥΓΑΠΕΖ όσο και στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, ωστόσο, μέχρι σήμερα δεν έχει κινηθεί καμία διαδικασία για την απόδοση ευθυνών στους ρυπαντές. Το ΝοuPou έχει στη διάθεσή του τις καταγγελίες, οι οποίες συνοδεύονται από τεκμηριωμένες εκθέσεις αλλά και χημικές αναλύσεις των νερών.

Παρόμοιες καταγγελίες υπάρχουν και για το αντλιοστάσιο της ΕΥΔΑΠ στον Άγιο Δημήτριο, όπου τον Ιανουάριο του 2025, οι καταγγελίες των περιοίκων για δυσωσμία κινητοποίησαν τη διοίκηση του Δήμου να ζητήσει από την ΕΥΔΑΠ άμεση παρέμβαση.

Το 2021, η έντονη δυσοσμία που επικρατούσε στην συμβολή των ρεμάτων Πικροδάφνης και Καλογήρων είχε οδηγήσει ομάδα σπηλαιολόγων της «Γεωμυθικής» να περπατήσουν στο εγκιβωτισμένο ρέμα Καλογήρων για να εντοπίσουν την προέλευση της μόλυνσης. Τα ευρήματα ήταν τρομακτικά: Αγωγοί λυμάτων που διέτρεχαν κάθετα το εγκιβωτισμένο ρέμα είχαν τρυπήσει, με αποτέλεσμα όλα τα ακάθαρτα υλικά να καταλήγουν στο ρέμα.

O Δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου κ. Γιάννης Φωστηρόπουλος, μιλώντας στο NouPou ανέφερε: «Προσπαθούμε να καταγράψουμε όλες τις παράνομες συνδέσεις στο ρέμα, αλλά είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Είναι αρκετές περιπτώσεις που ακόμα και πολυκατοικίες έχουν αγωγούς που εκβάλλουν στο ρέμα, χωρίς να γνωρίζουμε τι συμβαίνει για το σύνολο της κοίτης». Ο ίδιος αναφέρθηκε στις προσπάθειες που έχουν κάνει στον Δήμο Παλαιού Φαλήρου για ευαισθητοποίηση των πολιτών, με καθαρισμούς και άλλες δράσεις, ωστόσο επισημαίνει πως το πρόβλημα της μόλυνσης είναι τεράστιο: «Φανταστείτε πως αναγκαστήκαμε να τοποθετήσουμε πινακίδες απαγόρευσης κολύμβησης στις εκβολές, στην περιοχή ΕΔΕΜ, ώστε τον χειμώνα, που το ρέμα φέρνει ακατάλληλες ουσίες στη θάλασσα, να μην χρησιμοποιούν το σημείο χειμερινοί κολυμβητές».

Η ευαισθητοποίηση των τελευταίων 10 ετών γύρω από το περιβάλλον και την προστασία του φαίνεται πως κρατά τους Δήμους σε εγρήγορση: «Κάθε φορά που εντοπίζουμε κάποιον να ρυπαίνει το ρέμα επιβάλλονται εξοντωτικά πρόστιμα και ειδοποιείται η αστυνομία. Ωστόσο, δεν έχουμε το ανθρώπινο δυναμικό να περιφρουρήσουμε το ρέμα όπως πρέπει» αναφέρει στο NouPou ο Δήμαρχος Ηλιούπολης κ. Στάθης Ψυρρόπουλος. Έτσι, τον ρόλο του θεματοφύλακα του ρέματος, και στους 4 Δήμους παίζουν οι περίοικοι στις όχθες του ποταμιού, οι οποίοι ουκ ολίγες φορές έχουν εντοπίσει ιδιώτες να προχωρούν σε ρύπανση.

Σε αυτόν τον «άνισο» αγώνα δρόμου για τη διατήρηση ενός καθαρού ρέματος, έχει συνδράμει και η Περιφέρεια. Όπως αναφέρει ο αντιπεριφερειάρχης κεντρικού τομέα κ. Κωνσταντίνος Ζώμπος, στον κλάδο της Ηλιούπολης που ανήκει στην αρμοδιότητά του, εντός του 2024 έχουν πραγματοποιηθεί δράσεις καθαρισμού με εργολαβία της Περιφέρειας, ώστε να διατηρηθεί σε όσο το δυνατόν καλύτερη κατάσταση η εναπομείνασα φυσική κοίτη του ποταμιού.

Όπως φαίνεται, λοιπόν, στην ιστορία αυτή, το κράτος δεν είναι ο μόνος «δήμιος» του ρέματος. Ο ανθρώπινος παράγοντας έχει αφήσει βαθιά το σημάδι του στο πράσινο «σώμα» της Πικροδάφνης. Από τις αλλεπάλληλες ρυπάνσεις μέχρι τις διαχρονικές καταπατήσεις, το ρέμα μετατράπηκε σε έναν χώρο που ασφυκτιά.

Η μάχη του τσιμέντου

Η ιδιωτική παρέμβαση κρατά ακόμα περισσότερες δεκαετίες, ήδη από την μεταπολεμική εποχή, όταν η μαζική αστικοποίηση οδήγησε σε αστικές πυκνώσεις οι οποίες έφτασαν στα όρια της κοίτης, και σε μερικές περιπτώσεις ακόμα και πάνω της.

Ειδικά στους Δήμους Αγίου Δημητρίου και Παλαιού Φαλήρου, οι περιπτώσεις κατασκευών στα όρια της όχθης του ρέματος είναι αρκετές. Το 2020, ο Δήμος Παλαιού Φαλήρου είχε προχωρήσει σε κατεδαφίσεις 4 κτισμάτων που βρίσκονταν πολύ κοντά στην κοίτη του ρέματος, ωστόσο το πρόβλημα παραμένει.

Το 2016, το Υπουργείο Περιβάλλοντος εκπόνησε μια μελέτη η οποία προσδιόριζε τα όρια της παλιάς, ιστορικής, φυσικής κοίτης του ποταμού, χρησιμοποιώντας αεροφωτογραφίες του 1939.

Η συγκεκριμένη μελέτη έφερε στο φως σωρεία καταπατήσεων και αυθαιρεσιών. Χαρακτηριστικότερο εύρημα ήταν πως 62 οικοδομικά τετράγωνα πέριξ του ρέματος, κατά την πάροδο των ετών έχουν επεκταθεί μέσα στα φυσικά της όρια. Αλλά και μέσα στο ρέμα βρέθηκαν αυτόνομα κτίσματα, τα οποία καταγράφηκαν αναλυτικά.

Τα στοιχεία είναι αποκαλυπτικά του μεγέθους της ανθρώπινης παρέμβασης, καθώς μέσα στην όχθη του ρέματος βρέθηκαν:

• 41 πολυκατοικίες
• 25 διώροφα κτίσματα
• 85 μονοκατοικίες
• 15 επαγγελματικοί χώροι
• 3 γήπεδα μπάσκετ
• 2 παιδικές χαρές
• 48 τμήματα οδών που διέρχονται μέσα από τη φυσική κοίτη

Έτσι, η λεκάνη απορροής του ρέματος όχι απλά περιορίστηκε, αλλά η ανθρώπινη δραστηριότητα έβαλε νέα εμπόδια στην ελεύθερη διέλευση του νερού. Όπως επισημαίνει ο Δήμαρχος Αγίου Δημητρίου κ. Στέλιος Μαμαλάκης, μιλώντας στο NouPou, «σε αρκετές περιπτώσεις η πολεοδομία έχει επιβάλει μεγάλα πρόστιμα σε ιδιώτες», με το κράτος να αναγνωρίζει ουσιαστικά ένα φαινόμενο στο οποίο επί δεκαετίες έκλεινε το μάτι, χωρίς καμία παρέμβαση.

«Από την πρώτη στιγμή που αναλάβαμε τη διοίκηση του Δήμου θελήσαμε να έχουμε μια σαφή εικόνα για τα κτίσματα που βρίσκονται πολύ κοντά στην κοίτη του ρέματος», αναφέρει ο Δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου και προσθέτει: «Η καταγραφή που έχουμε κάνει ως Δήμος έχει εντοπίσει περίπου 54 τέτοια κτίσματα, τα οποία έχουμε καταγράψει και κατηγοριοποιήσει ανάλογα με τον βαθμό κινδύνου για το ρέμα και την ανθρώπινη ζωή».

Ο κ. Φωστηρόπουλος δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του «αλαλούμ» που επικρατεί για αυτά τα πολύ επικίνδυνα κτίσματα: «Όταν εντοπίσαμε 4 πολύ κρίσιμα κτίσματα στο όριο της κοίτης, αποφασίσαμε να δράσουμε ως Δήμος. Δεν ήταν αρμοδιότητά μας, αλλά έπρεπε να δράσουμε πριν να είναι αργά. Έτσι βάλαμε στο τραπέζι όλους τους συνεμπλεκόμενους φορείς και μετά από μια πολύ δύσκολη γραφειοκρατική διαδικασία καταφέραμε να πάρουμε τις άδειες κατεδάφισης».

Στην ουσία, ο Δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου, έκανε αυτό που το κράτος δεν μπόρεσε να κάνει λόγω του χάους και της επικάλυψης αρμοδιοτήτων που επικρατεί μεταξύ διαφόρων φορέων που εμπλέκονται στη διαχείριση του ρέματος. Ανέλαβε την πρωτοβουλία κατεδάφισης, καθώς, όπως ισχυρίζεται ο κίνδυνος για τη δημιουργία πλημμυρικών φαινομένων λόγω της ύπαρξης τους, ήταν τεράστιος.

Έτσι, η «μάχη του τσιμέντου» δεν απειλεί μόνο το φυσικό οικοσύστημα του ρέματος, αλλά αποτελεί κίνδυνο και για την εκδήλωση πλημμυρών.

Η πιο εξόφθαλμη αποκάλυψη τσιμεντοποίησης ήρθε στο φως το 2018, όταν η ομάδα έρευνας της «Γεωμυθικής» προσπάθησε να βρει την αρχή του εγκιβωτισμένου ρέματος στην Ηλιούπολη. Έτσι, περπάτησε περίπου 3 χιλιόμετρα, από την περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου προς το βουνό, μέχρι που έπεσε σε έναν τσιμεντένιο τοίχο. Μετά από έρευνα, αποκαλύφθηκε πως ο κεντρικός αγωγός της Πικροδάφνης είχε φραχτεί με τσιμέντο, με την Περιφέρεια να προβαίνει σε κατεδάφισή του, λίγους μήνες μετά. Φυσικά, κανείς από τους αρμόδιους φορείς δεν πήρε την ευθύνη για την κατασκευή αυτού του τοίχου που εμπόδιζε την κίνηση του νερού και που θα μπορούσε να προκαλέσει πλημμυρικά φαινόμενα στην περιοχή.

Τα συγκεκριμένα τεκμήρια είναι η απάντηση στην ερώτηση: «κινδυνεύουν οι Δήμοι από πλημμυρικά φαινόμενα στην Πικροδάφνη»;

Ο πλημμυρικός κίνδυνος

Η Πικροδάφνη δεν είναι απλώς ένα ρέμα· αποτελεί μια εκτεταμένη υδρολογική λεκάνη, που περιλαμβάνει την κύρια κοίτη της και επτά ακόμα υπογειοποιημένα ρέματα, τα οποία εκβάλλουν σε αυτήν.

Συνολικά, το ρέμα και τα μικρότερα υδατορεύματα — τα οποία είναι πλήρως υπογειοποιημένα — διασχίζουν επτά δήμους: Ηλιούπολη, Βύρωνα, Άγιο Δημήτριο, Άλιμο, Παλαιό Φάληρο, Δάφνη-Υμηττό, Καισαριανή και Νέα Σμύρνη. Στην περιοχή αυτή, ζουν περίπου 350.000 πολίτες, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη απογραφή. Στο παρελθόν, τα υδατορεύματα ήταν φυσικά, όμως η μεταπολεμική οικοδομική ανάπτυξη οδήγησε στη μαζική τσιμεντοποίηση και «διευθέτηση» της φυσικής τους ροής, μετατρέποντάς τα σε υπόγειους αγωγούς.

Όπως γίνεται έυκολα κατανοητό, η φυσική κοίτη της Πικροδάφνης δεν διαχειρίζεται μόνο τα δικά της νερά. Αντίθετα, δέχεται μεγάλους όγκους υδάτινων φορτίων από τα ρέματα που αποστραγγίζουν τους γύρω δήμους, αλλά και από τεχνητούς, αντιπλημμυρικούς αγωγούς στην περιοχή της Ηλιούπολης. Αυτό καθιστά το ρέμα ευάλωτο, καθώς — σύμφωνα με τους ειδικούς — η υποδομή της κύριας κοίτης, είτε στην τεχνητή είτε στη φυσική της μορφή, δεν μπορεί να αντέξει τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τα οποία πλέον εμφανίζονται ολοένα και πιο συχνά.

Ποιος είναι ο κίνδυνος για τους δήμους γύρω από την Πικροδάφνη

Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί από την αρχή ότι, σε αντίθεση με άλλες υδρολογικές λεκάνες του Λεκανοπεδίου, όπως αυτή του Κηφισού, η Πικροδάφνη δεν διατρέχει πολύ υψηλό κίνδυνο εκδήλωσης πλημμυρικών φαινομένων. Παρ’ όλα αυτά, μια σειρά από δεδομένα όπως τα αυθαίρετα κτίσματα στο εσωτερικό του ρέματος και τα ολοένα και πιο έντονα καιρικά φαινόμενα των τελευταίων ετών έχουν οδηγήσει τον κρατικό μηχανισμό σε επαγρύπνηση. Έτσι, η Περιφέρεια Αττικής καταβάλλει προσπάθειες να αξιολογήσει τον κίνδυνο που θα μπορούσε να προκύψει από μια ισχυρή κακοκαιρία για το ρέμα.

Για να καταγράψει τον κίνδυνο αυτόν, η Περιφέρεια το 2021 υπέγραψε μια σύμβαση με το Κέντρο Επιστημών Παρατήρησης της Γης και Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης BEYOND του Αστεροσκοπείου Αθηνών, προκειμένου να «χαρτογραφηθούν» ο πλημμυρικός κίνδυνος και οι ευπάθειες του ρέματος της Πικροδάφνης σε ένα λογισμικό.

Με τη βοήθεια δορυφορικών δεδομένων, αλλά και με αυτοψίες που πραγματοποίησαν σε όλη την έκταση του ρέματος, η επιστημονική ομάδα του BEYOND κατέγραψε και εκτίμησε τον κίνδυνο πλημμύρας γύρω από το ρέμα και τον κατέταξε σε τρία σενάρια:

1. Σενάριο 1: Πλημμυρικά φαινόμενα με περίοδο επαναφοράς 50 ετών (ΗΕCRAS 50)
2. Σενάριο 2: Πλημμυρικά φαινόμενα με περίοδο επαναφοράς 100 ετών. (ΗΕCRAS 100)
3. Σενάριο 3: Πλημμυρικά φαινόμενα με περίοδο επαναφοράς 1.000 ετών. (ΗΕCRAS 1.000)

 

Το τρίτο σενάριο είναι και το πιο επικίνδυνο για την περιοχή της Πικροδάφνης. Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος, η σφοδρότητα ενός τέτοιου φαινομένου συγκρίνεται με την κακοκαιρία «Daniel» που έπληξε τη Θεσσαλία πριν από δύο χρόνια. Παρότι η συγκεκριμένη καταιγίδα θεωρείται γεγονός χιλιετίας, οι επιστήμονες προειδοποιούν πως τέτοια φαινόμενα θα γίνονται όλο και πιο συχνά λόγω της κλιματικής αλλαγής.

Σε περίπτωση εκδήλωσης ενός φαινομένου με τέτοια σφοδρότητα, τότε ορισμένα σημεία του ρέματος, ειδικά προς τα κατάντη, ενδεχομένως να αντιμετωπίσουν πρόβλημα. Τα βασικότερα σημεία που εντοπίζεται αυξημένος κίνδυνος πλημμύρας βρίσκονται στην περιοχή του Αγίου Δημητρίου, του Παλαιού Φαλήρου και του Αλίμου, όπου το ποτάμι μπορεί να υπερχειλίσει και να καλύψει ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα, με το ύψος του νερού -εντός κατοικημένης περιοχής- να φτάνει έως τα 50 cm.

Μία από τις χαρακτηριστικότερες περιοχές που αναμένεται να αντιμετωπίσουν σημαντικό πρόβλημα σε περίπτωση έντονων καιρικών φαινόμενων, είναι η περιοχή πριν τις εκβολές του ρέματος, στον Άλιμο και στα κατάντη σημεία του Παλαιού Φαλήρου. Όπως φαίνεται στον χάρτη, πολλά οικοδομικά τετράγωνα θα είναι αντιμέτωπα με πλημμυρικά φαινόμενα.

Αλλά και στον Άγιο Δημήτριο, ο Δήμος εδώ και χρόνια έχει προβεί σε αποκλεισμό πρόσβασης σε συγκεκριμένες πεζογέφυρες, οι οποίες καλύπτονται από νερό και θέτουν σε κίνδυνο την ακεραιότητα των πεζών κατά το ξέσπασμα έντονων καιρικών φαινομένων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η πεζογέφυρα της οδού Αιγαίου και ακόμα μία στην οδό Δράμας.

Όπως αναφέρει ο Διευθυντής Ερευνών του Αστεροσκοπείου Αθηνών και Επιστημονικός Υπεύθυνος της Επιχειρησιακής Μονάδας BEYOND του ΙΑΑΔΕΤ/ΕΑΑ , Δρ. Χάρης Κοντοές, μιλώντας στο NouPou, «δεν πρέπει να κινδυνολογούμε. Υπάρχει ορατός κίνδυνος για συγκεκριμένα σημεία πέριξ, αλλά και εντός του ρέματος, τόσο στο εγκιβωτισμένο, όσο και στο ανοικτό μέρος του και πρέπει να υπάρχει δράση και πρόληψη».

Ο ίδιος ο κ. Κοντοές θέτει ακόμα ένα δεδομένο για τον πλημμυρικό κίνδυνο, καθώς, όπως επισημαίνει, τα μοντέλα του BEYOND προϋποθέτουν μια καθαρή κοίτη και ελεύθερη ροή υδάτων στο ανοικτό και στο εγκιβωτισμένο μέρος του ρέματος. «Εάν προστεθούν παράγοντες όπως φερτά υλικά, και οτιδήποτε άλλο μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στη διέλευση του νερού, τότε ο κίνδυνος πολλαπλασιάζεται», αναφέρει χαρακτηριστικά. Άρα, τα όσα απεικονίζει ο παραπάνω χάρτης, ενδεχομένως να είναι ένα «καλό σενάριο», μιας και το ρέμα σε όλη του τη ροή έχει πλήθος σκουπιδιών και υλικών που μπορούν να αποτελέσουν κίνδυνο.

Ωστόσο, στην περίπτωση της Πικροδάφνης, όπως άλλωστε και σε άλλα ρεμάτα της Αττικής, τα σκουπίδια, τα μπάζα και οι παράνομες επιμολύνσεις με στερεά απόβλητα δεν είναι ο μόνος «πολαπλασιαστής κινδύνου» για εκδήλωση πλημμυρών. Όπως γράφτηκε και παραπάνω, εντός της κοίτης του ρέματος υπάρχουν αυθαίρετες κατασκευές, οι οποίες έχουν καταγραφεί και κατηγοριοποιηθεί ανάλογα με το επίπεδο κινδύνου που ενέχουν.

Στο παρακάτω video o κ. Κοντοές και η κ. Αλεξία Τσούνη, επιστημονική συνεργάτιδα του Αστεροσκοπείου και του προγράμματος BEYOND, μιλούν on camera για τον κίνδυνο πλημμυρών αλλά και για τη σημασία του λογισμικού που έχουν αναπτύξει.

Όπως μαρτυρούν τα όσα είπαν οι δύο επιστήμονες τα πλημμυρικά φαινόμενα δεν κάνουν διακρίσεις. Ακόμα και τα πλήρως υπογειοποιημένα τμήματα των παραποτάμων του ρέματος Πικροδάφνης ενδέχεται να αντιμετωπίσουν προβλήματα, με υπερχειλίσεις σχαρών ομβρίων να προκαλούν πλημμύρες.

Ο χάρτης της υδρολογικής λεκάνης αποκαλύπτει ότι το πρόβλημα είναι διάχυτο και δεν περιορίζεται μόνο στις φυσικές κοίτες. Οι υπόγειες διαδρομές, που σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν για να μειώσουν τον κίνδυνο, φαίνεται πως όχι μόνο δεν τον εξάλειψαν, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις ενδέχεται να τον ενίσχυσαν.

Έτσι προκύπτει αναπόφευκτα το ερώτημα: Οι εργασίες υπογειοποίησης που πραγματοποιήθηκαν όλα αυτά τα χρόνια, με σημαντικά κόστη και πόρους, δεν σχεδιάστηκαν ακριβώς για να αποτρέψουν αυτά τα πλημμυρικά φαινόμενα; Αν όχι, τότε ποιος ήταν ο στόχος αυτών των παρεμβάσεων;

Η απάντηση σε αυτό το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι εύκολη.

Ο δρόμος του νερού

«Αυτό που ξεχνάνε οι μελέτες είναι οτι το νερό έρχεται εκεί που είμαστε εμείς γιατί εμείς μπήκαμε στον χώρο του νερού. Το νερό έχει μνήμη, θυμάται και καταλαμβάνει τον χώρο που ήδη ξέρει και περνάει από εκεί που έχουμε επέμβει. Εάν έχουμε βάλει δρόμο, θα περάσει από τον δρόμο. Εάν έχουμε βάλει σπίτι, θα έρθει στο σπίτι μας».

Αυτή η διαπίστωση αποτυπώνει με γλαφυρό τρόπο την πραγματικότητα που επικρατεί στο ρέμα σήμερα. Ανήκει στον Δημήτρη Θεοδοσόπουλο, Αγρονόμο — Τοπογράφο Μηχανικό του Ε.Μ.Π, ακτιβιστή και επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας «Γεωμυθική».

Ο κ. Θεοδοσόπουλος και τα μέλη της Γεωμυθικής έχουν περπατήσει το ρέμα της Πικροδάφνης σχεδόν σε όλη του την εκταση, από το εγκιβωτισμένο τμήμα της Ηλιούπολης, έως και το φυσικό τμήμα, στις εκβολές. Θεωρείται ένας από τους πιο καταρτισμένους ειδικούς στο ζήτημα της διατήρησης και της διάσωσης των ρεμάτων.

«Όταν περπατάμε με την ομάδα μέσα στα εγκιβωτισμένα ρέματα, νιώθουμε σαν κάτι να έχει γίνει λάθος» συμπληρώνει ο κ. Θεοδοσόπουλος, στην αφήγησή του στο ντοκμαντέρ «Daylighting», που καταπιάνεται με το θέμα των υπογειων ρεμάτων της Αττικής.

Η άποψη αυτή του κ. Θεοδοσόπουλου είναι μόνο ένα κομμάτι από το πολύπλοκο παζλ της αλήθειας για τους πλημμυρικούς κινδύνους. Και αυτό διότι, όπως επισημαίνει ο κ. Κοντοές, όσα έργα εγκιβωτισμού και μερικής διευθέτησης έγιναν στο λεκανοπέδιο τις προηγούμενες δεκαετίες ήταν σχεδιασμένα για άλλες κλιματικές συνθήκες.

Με απλά λόγια, φαίνεται σαν όλα αυτά τα δισεκατομμύρια που ξοδεύτηκαν να μην είχαν τελικά το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ο λεγόμενος «δρόμος του νερού» είναι αμείλικτος και ήδη προκαλεί πολλά προβλήματα σε κατασκευές που έχουν επεκταθεί στην ιστορική, φυσική όχθη του ρέματος, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν περιουσίες που βρίσκονται μια ανάσα τις όχθες. Όσο για τα αυθαίρετα που βρίσκονται μέσα στην όχθη της Πικροδάφνης, πληγώνουν το ρέμα διπλά: Αφενός καταπατούν την φυσική του ροή, αφετέρου αποτελούν τεράστιο κίνδυνο για εκδήλωση πλημμυρών.

Η ορμή του ποταμιού και το χείμαρρου που δημιουργείται με τις έντονες βροχοπτώσεις έχει διαβρώσει τα πρανή σε αρκετά σημεία στον Δήμο Αγίου Δημητρίου, με αποτέλεσμα να απαιτούνται εργασίες αντιστήριξης.

«Η επιστήμη έχει κάνει τεράστια βήματα», αναφέρει ο Δήμαρχος Αγίου Δημητρίου στη συνέντευξη που παραχώρησε στο NouPou. «Προσωπικά, θεωρώ πρόταγμα να χρησιμοποιηθούν φιλικά προς το περιβάλλον υλικά για τις αντιστηρίξεις στα σημεία που έχουμε υποδείξει στην Περιφέρεια. Πρέπει το ρέμα να μείνει ζωντανό, αλλά να εξασφαλίσουμε και την ασφάλεια της ανθρώπινης ζωής και της περιουσίας», δηλώνει ο κ. Μαμαλάκης.

Η συγκεκριμένη άποψη του κ. Μαμαλάκη είναι η μία «όχθη» ενός άτυπου, αλλά ζωντανού «debate» που εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια. Από τη μία, υπάρχει η άποψη της Πολιτείας, που θέλει εργασίες μαζικής διευθέτησης με το επιχείρημα αποτροπής του πλημμυρικού κινδύνου και των καταστροφών και από την άλλη η πλευρά που διεκδικεί την προστασία της φυσικής κατάστασης του ρέματος, με στοχευμένες παρεμβάσεις σε σημεία που απαιτείται αντιστήριξη με τη χρήση αποκλειστικά φιλικών προς το περιβάλλον υλικών.

Το «Debate» της διευθέτησης
Το 1987, σε ένα από τα λίγα εναπομείναντα ανοικτά τμήματα του ρέματος στην Ηλιούπολη, επί της οδού Τσαμαδού, μια γυναίκα παρασύρθηκε από τα ορμητικά νερά του χειμάρρου κατά τη διάρκεια έντονης βροχής. Σήμερα, στο σημείο αυτό, έχει κατασκευαστεί μια παιδική χαρά, ενώ λίγο πιο κάτω λειτουργεί ένα νηπιαγωγείο.

Ήταν η εποχή που κυριαρχούσε η λογική του εγκιβωτισμού, μια πρακτική που θεωρούνταν, τότε, η πλέον κατάλληλη για την πρόληψη πλημμυρών και την προστασία της ασφάλειας των πολιτών και των περιουσιών τους. Αυτή η αντίληψη όχι μόνο παγιώθηκε, αλλά εντάχθηκε στο κρατικό σχέδιο διαχείρισης, παραμένοντας ενεργή μέχρι σήμερα, αν και σε πιο «ήπιες» μορφές.

Η σημερινή κατάσταση του ρέματος της Πικροδάφνης, μετά από δεκαετίες αυθαιρεσιών στην «καρδιά του» είναι οριακή. Αρκετές περιουσίες κινδυνεύουν να καταστραφούν, με το ρέμα να είναι έτοιμο να τις «καταπιεί» και απαιτούνται άμεσες και σημαντικές παρεμβάσεις αντιστήριξης και ενδεχομένως επιτόπιας και μικρής κλίμακας διευθέτησης με τα λεγόμενα «σκληρά» υλικά.

Η πιο πρόσφατη μελέτη διευθέτησης της Περιφέρειας Αττικής προβλέπει μαζικές εργασίες διευθέτησης, χρησιμοποιώντας υλικά εντελώς ξένα για ένα υδάτινο περιβάλλον, όπως μπετό, οπλισμένο σκυρόδερμα και τα γνωστά για τις διευθετήσεις σε πολλά ρέματα στην Ελλάδα «σαραζανέτια».

Τα σαραζανέτια είναι συρματοκιβώτια τα οποία περιέχουν πέτρες, που συγκρατούνται με σύρμα. Πρόκειται για μια τεχνική λύση που, εδώ και δεκαετίες, ενδείκνυται για αντιστηρίξεις και έργα οδοποιίας, ωστόσο στην περίπτωση ενός ρεμάτιου, υδάτινου οικοσυστήματος, μπορεί να αποδειχθεί καταστροφική, σύμφωνα με τα όσα υποστηρίζουν οι πολίτες από το δίκτυο πολιτών για τη διάσωση του ρέματος, αλλά και αρκετοί επιστήμονες.

Στην ουσία, το σαραζανέτι δίνει τη θέση του στη φυσική όχθη. Όλη η βλάστηση δίπλα στην κοίτη του ρέματος αποξηλώνεται βίαια, ώστε να τοποθετηθούν σε σειρά τα συρματοκιβώτια, σχηματίζοντας μια νέα, τεχνητή κοίτη που απλά θα μεταφέρει το νερό στην θάλασσα, καταστρέφοντας έναν πολύτιμο πνεύμονα πρασίνου 6 χιλιομέτρων. «Ένας πολύ πρόχειρος υπολογισμός που έχουμε κάνει δείχνει πως ένα τέτοιο έργο θα καταστρέψει πάνω από 1.000 δέντρα σε όλη την έκταση του φυσικού ρέματος», αναφέρει η κ. Κωνσταντινίδου.

Η χρήση σαραζανετίων είναι μια επιλογή που μπορεί εκ πρώτης όψεως να μοιάζει «οικολογική», λόγω της χρήσης πέτρας, ωστόσο έχει πολλαπλές και βαρύτατες συνέπειες στο φυσικό οικοσύστημα.

Παρά τις διαδοχικές απορρίψεις των έργων με σαραζανέτια από το ΣτΕ στο παρελθόν, η Περιφέρεια προτείνει έως και σήμερα στη διευθέτηση του ρέματος με τη χρήση τους. Η συμπληρωματική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων είναι χαρακτηριστική των όσων έχει σκοπό να εφαρμόσει η Περιφέρεια στην Πικροδάφνη.

Οι επιπτώσεις που έχουν τα σαραζανέτια στο ρέμα δεν σταματούν όμως μόνο στην καταστροφή της χλωρίδας, αλλά επηρεάζουν και τον κίνδυνο πλημμύρας. Με το πέρασμα των ετών, τα συρματοπλέγματα διαβρώνονται λόγω της υγρασίας που επικρατεί στο ρέμα, με αποτέλεσμα οι πέτρες – σε πολλές περιπτώσεις – να διασκορπίζονται και να μετατρέπονται σε επικίνδυνα φερτά υλικά που εμποδίζουν τη φυσική διαφυγή του νερού. Έτσι, από ένα «αντιπλημμυρικό» μέτρο, τα σαραζανέτια μπορούν να μετατραπούν σε κίνδυνο για το διευθετημένο ρέμα. «Δεν είναι λογικό να αφαιρεθούν υγιείς και δυσδιάβρωτοι βραχώδεις σχηματισμοί ηλικίας μεγαλύτερης των 2,5 εκατομμυρίων ετών και να αντικατασταθούν με συρματοκιβώτια, τα οποία το αργότερο σε 50 χρόνια θα έχουν καταστραφεί από την οξείδωση», αναφέρει χαρακτηριστικά έκθεση πραγματογνωμοσύνης του καθηγητή του ΕΜΠ κ. Λουπασάκη το 2016 σχετικά με τις σχεδιαζόμενες εργασίες διευθέτησης του ρέματος.

Η τοποθέτηση των συρματοκιβωτίων, επίσης, ουσιαστικά «ισωπεδώνει» την κοίτη, καθώς πρόκειται για μια εργασία που απαιτεί τη χρήση βαρέως τύπου εκσκαφικών και χωματουργικών μηχανημάτων που πατούν μέσα στον «δρόμο» του ρέματος.

Aναφέρεται χαρακτηριστικά στην πιο πρόσφατη, αναθεωρημένη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων: «Οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον αφορούν το στάδιο της κατασκευής όπου οι επεμβάσεις στα πρανή της όχθης θα έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην χλωρίδα και την βενθοπανίδα και πανίδα της κύριας κοίτης του ρέματος. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι η χλωρίδα, η πανίδα και η βενθοπανίδα της κύριας κοίτης του ρέματος στα τμήματα των προτεινόμενων έργων διευθέτησης , είναι σαφώς διαταραγμένη από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες». Παρά τις διαβεβαιώσεις των μελετητών για επαναφορά της οικολογικής ισορροπίας στο ρέμα μετά την ολοκλήρωση της μαζικής διευθέτησης, οι επιστήμονες και οι συλλογικότητες προστασίας του ρέματος, διατηρούν έντονες επιφυλάξεις.

Παρά τις σύγχρονες διεθνείς τάσεις, όπως η πρακτική του daylighting, που υποστηρίζει την αποκατάσταση των ρεμάτων στη φυσική τους μορφή, η Περιφέρεια, που έχει στην αρμοδιότητά της τα ρέματα, συνεχίζει να προκρίνει τη διευθέτησή τους, με βασικό επιχείρημα την πρόληψη πλημμυρών.

Στην αντίπερα όχθη της λογικής της χρήσης τσιμέντου, οπλισμένου σκυροδέματος και συρματοκιβωτίων, βρίσκεται η λογική του “Bio-technical Engineering” (Οικο-Μηχανικής). Πρόκειται για μια ήπια τεχνική σταθεροποίησης εδαφών που συνδυάζει φυσικά υλικά, όπως φυτά και βλάστηση, με μηχανικές κατασκευές.

Σε αντίθεση με το hard engineering, που χρησιμοποιεί αποκλειστικά βαριές κατασκευές από σκυρόδεμα ή μέταλλο (όπως τοίχους αντιστήριξης), το bio-technical engineering αξιοποιεί τη φυσική ικανότητα των φυτών να συγκρατούν το έδαφος, μειώνοντας τη διάβρωση και αυξάνοντας τη σταθερότητα πρανών. Αυτή η μέθοδος είναι πιο φιλική προς το περιβάλλον, βελτιώνει τη βιοποικιλότητα και ενισχύει τη φυσική αποκατάσταση του τοπίου.

Ωστόσο, σε πολύ απότομα ή επικίνδυνα πρανή, χρησιμοποιείται συνδυαστικά με το hard engineering για μεγαλύτερη ασφάλεια. Στο ρέμα της Πικροδάφνης, τα σημεία που απαιτούν τον συνδυασμό των δύο μεθόδων φαίνεται πως είναι αρκετά, σύμφωνα με τον επίκουρο Καθηγητή στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείου και διευθυντή του εργαστηρίου τεχνικής γεωλογίας και υδρογεωλογίας κ. Κωνσταντίνο Λουπασάκη.

Ο κ. Λουπασάκης, το 2017 είχε συντάξει μια έκθεση πραγματογνωμοσύνης για την μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων που είχε εγκριθεί τότε και πρότεινε την εφαρμογή των συγκεκριμένων μεθόδων για να αποφευχθεί η πλήρης οικολογική καταστροφή του ρέματος. Πέραν της συγκεκριμένης έκθεσης, ο ίδιος μαζί με την ερευνητική του ομάδα το 2016, είχε εκπονήσει μελέτη με τίτλο «Εργασία αξιολόγησης πρότασης οριοθέτησης — διευθέτησης του ρέματος της Πικροδάφνης», στην οποία κατέγραφε αναλυτικά τα σημεία που χρήζουν διευθέτησης, παρουσιάζοντας επιστημονικά δεδομένα τον τρόπο με τον οποίο μπορούσαν να εφαρμοστούν τεχνικές Bio-technical Engineering αυτόνομα, ή σε συνδυασμό με hard engineering, σε σημεία που έχρηζαν μεγαλύτερης παρέμβασης.

Οι απόψεις και τα σχέδια της Περιφέρειας

Η ολοένα αυξανόμενη εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, αλλά και συμβάντα όπως αυτά στη Μάνδρα το 2018 και στη Βαλένθια το 2024, έχουν ομολογουμένως θορυβήσει τους ιθύνοντες στην Περιφέρεια. Έτσι, το πρόταγμα της περιφερειακής αρχής είναι η αντιπλημμυρική θωράκιση όλων των περιοχών πέριξ της φυσικής κοίτης του ρέματος, κάτι που – σύμφωνα με στελέχη της περιφερειακής αρχής – διασφαλίζεται με τις εργασίες μαζικής διευθέτησης. «Ο Περιφερειάρχης, που είναι εξαιρετικός γνώστης των ζητημάτων Πολιτικής Προστασίας, προτάσσει την ασφάλεια των πολιτών και των περιουσιών τους. Δεν θα μπούμε σε μια ατέρμονη διαδικασία διαφωνιών για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του ρέματος», αναφέρει ο χωρικός αντιπεριφερειάρχης Νοτίου Τομέα κ. Χρήστος Θεοδωρόπουλος στο NouPou, ενώ για το ζήτημα των προσφυγών για τις εργασίες διευθέτησης τονίζει: «Προτάσσουμε το ζήτημα της πολιτικής προστασίας, από ήσσονος σημασίας περιβαλλοντικές ενστάσεις», κάνοντας σαφές, ωστόσο, πως η Περιφέρεια θα αποδεχτεί πλήρως οποιαδήποτε ενδεχόμενη απόφαση του ΣτΕ.

Όπως τονίζει ο κ. Θεοδωρόπουλος, πέρα από τη διευθέτηση του ρέματος, στον στρατηγικό σχεδιασμό της Περιφέρειας υπάρχει ένα σχέδιο ύψους σχεδόν 15 εκατομμυρίων ευρώ για την αξιοποίηση και ανάπλαση των παραρεμάτιων περιοχών σε όλους τους Δήμους από τους οποίους περνά το ρέμα, προς όφελος των πολιτών. Ωστόσο, οι συγκεκριμένοι σχεδιασμοί θα χρειαστούν καιρό, καθώς προκύπτουν ζητήματα απαλλοτριώσεων και κατεδαφίσεων χτισμάτων που βρίσκονται εντός του ρέματος, ακόμα και μετά την τελική διευθέτηση. «Είναι μια διαδικασία που θα διαρκέσει αρκετά, ωστόσο υπάρχει πολιτική βούληση και για την υλοποίησή της και για την εύρεση χρηματοδότησης από την Περιφέρεια», επισημαίνει ο κ. Θεοδωρόπουλος.

Στο ίδιο μήκος κύματος και ο χωρικός αντιπεριφερειάρχης Κεντρικού Τομέα κ. Κωνσταντίνος Ζώμπος, ο οποίος έχει στην ευθύνη του τον κλάδο της ρέματος που βρίσκεται στην Ηλιούπολη. Όπως δηλώνει ο ίδιος, «Η αντιπλημμυρική θωράκιση της Αττικής και η πρόληψη για την αποτροπή εκτεταμένων φαινομένων αποτελούν προτεραιότητα του προγράμματός μας και θέματα ύψιστης σημασίας για όλη τη διοίκηση της Περιφέρειας Αττικής και για εμένα προσωπικά. Μετά την υπογραφή της σύμβασης της παροχής υπηρεσιών “Επείγουσες επεμβάσεις σε ρέματα Π.Ε. Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθήνας για άρση επικινδυνοτήτων”, πραγματοποιούνται, σε τακτά χρονικά διαστήματα αυτοψίες και καθαρισμοί στο ρέμα Πικροδάφνης. Στις 24 Σεπτεμβρίου 2024 πραγματοποιήθηκε αυτοψία, στην περιοχή ευθύνης μου, για να αποκτήσω πλήρη εικόνα της τρέχουσας κατάστασης. Την επόμενη ημέρα στις 25 Σεπτεμβρίου 2024, πραγματοποιήθηκε καθαρισμός, όπου απαιτούνταν, ώστε να διευκολυνθεί η ροή του νερού σε περίπτωση βροχόπτωσης. Εντός του 2024 και έως σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί 4 καθαρισμοί στο σύνολο του τμήματος του ρέματος Πικροδάφνης στα διοικητικά όρια του δήμου Ηλιούπολης και έχουν απομακρυνθεί 3 πεσμένα δέντρα από την κοίτη του ρέματος. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν αυτοψίες και στο κλειστό τμήμα του ρέματος χωρίς να διαπιστωθεί η ανάγκη καθαρισμού».

Τέλος, επισημαίνεται πως σκοπός της Περιφέρειας είναι οι τοπικές παρεμβάσεις αντιστήριξης και εργασιών προστασίας των πρανών σε πολύ κρίσιμα σημεία του ρέματος, πριν ξεκινήσει η διαδικασία μαζικής διευθέτησης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της γέφυρας στην οδό Δράμας στον Άγιο Δημήτριο, αλλά και σε άλλα σημεία, όπου οι εργασίες θεωρούνται αναγκαίες ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα που ενδεχομένως να θέσουν σε κίνδυνο σπίτια και ζωές πολιτών.

«Δεν θέλουμε ακόμα έναν Κηφισό»

Μιλώντας με τους 4 Δημάρχους των Δήμων που φιλοξενούν την κεντρική κοίτη του ρέματος της Πικροδάφνης, υπήρχε μια κοινή «γραμμή». Όλοι τους, θέλουν ένα ρέμα ανοικτό, πράσινο, που θα αναβαθμίζει τις ζωές των πολιτών και που δίπλα του θα υπάρχουν δραστηριότητες και ευκαιρίες αναψυχής, θέτοντας ωστόσο και το ζήτημα της ασφάλειας.

Τον τελευταίο χρόνο, μάλιστα, δύο από τους τέσσερις Δημάρχους έχουν κάνει ενέργειες για τη διαφύλαξη και την αξιοποίηση του ρέματος. «Όταν είχε έρθει ο Πρωθυπουργός στον Δήμο μας, πριν λίγους μήνες», αναφέρει στο NouPou ο κ. Μαμαλάκης, «του είχα θέσει το θέμα του ρέματος και πρότεινα τη δημιουργία ενός φορέα για την αξιοποίησή του. Το άκουσε με μεγάλη χαρά. Άλλωστε, γνωρίζει προσωπικά το θέμα της Πικροδάφνης, καθώς το είχε διαχειριστεί ως υπουργός».

Η ιδέα φαίνεται πως προχωρά, με τον κ. Μαμαλάκη να καλεί τους συναρμόδιους Δημάρχους των Δήμων που φιλοξενούν το ρέμα σε συνάντηση ώστε να συζητηθεί η δημιουργία του νέου φορέα, με τον Δήμο Αγίου Δημητρίου να αναφέρει στη σχετική ανακοίνωση: «Η δημιουργία του φορέα και η ανάδειξη του ρέματος της Πικροδάφνης αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση και ένα στοίχημα. Με τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων, η Πικροδάφνη μπορεί να μετατραπεί σε ένα πρότυπο πάρκο, προσφέροντας στους κατοίκους μια όαση πρασίνου και αναψυχής, συμβάλλοντας στην περιβαλλοντική αναβάθμιση της περιοχής».

Ο Δήμαρχος Ηλιούπολης, Στάθης Ψυρρόπουλος, με επιστολή του στο Μέγαρο Μαξίμου τον Δεκέμβριο του 2024, ζήτησε και εκείνος τη δημιουργία του φορέα διαχείρισης. Ο ίδιος ο κ. Ψυρρόπουλος στη συνέντευξη που παραχώρησε στο NouPou στο πλαίσιο του ρεπορτάζ δήλωσε: «Έχουμε παραδείγματα, όπως αυτό του ΣΠΑΥ και πιστεύω πως μπορούμε να κάνουμε ένα φορέα που πραγματικά να αναδείξει τον φυσικό πλούτο του ρέματος. Στην Ηλιούπολη μπορεί να έχουμε ένα μικρό κομμάτι φυσικής κοίτης που έχει διασωθεί, και είναι σημαντικό να το προστατεύσουμε». Όπως συμπληρώνει, διαφωνεί με τη λογική της διευθέτησης, ενώ όπως ανέφερε έχει στα χέρια του μελέτη της τεχνικής υπηρεσίας του Δήμου που προβλέπει ήπια ανάπλαση των παραρεμάτιων περιοχών, με οδεύσεις, φυτεύσεις και χρήση οικολογικών υλικών.

Στο ίδιο μήκος κύματος και ο Δήμαρχος Αλίμου κ. Ανδρέας Κονδύλης: «Ως δημοτική αρχή θέλουμε να προσφέρουν ποιότητα στους κατοίκους γύρω από το ρέμα, μέσω της αξιοποίησής του αλλά και της ασφάλειας. Έχουμε ήδη προχωρήσει τις διαδικασίες για τη δημιουργία ενός πάρκου στο οικόπεδο που βρίσκεται πάνω από το αντλιοστάσιο της ΕΥΔΑΠ και στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε μια φυσική διαδρομή για τους συμπολίτες μας που θα ξεκινά από εκεί και θα φτάνει στις εκβολές».

«Είναι ευλογία και ανάσα ζωής για την πόλη μας η Πικροδάφνη. Θέλουμε ένα ρέμα ανοικτό, όχι ακόμα έναν Κηφισό», αναφέρει ο Δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου στη συνέντευξη που παραχώρησε στο NouPou. Όπως επισημαίνει, η δημοτική αρχή στο Παλαιό Φάληρο θέλει ένα ρέμα που να αποτελεί πνεύμονα για την πόλη και που θα συνδέει τον Υμηττό με τη θάλασσα. «Αυτός είναι και ο λόγος που ο Δήμος μας έγινε μέλος του ΣΠΑΥ, αν και δεν είμαστε δίπλα στον Υμηττό. Έχουμε όραμα να αξιοποιήσουμε το πράσινο μονοπάτι που έχουμε στην πόλη μας προς όφελος των πολιτών, σε συνεργασία με τους Δήμους του ΣΠΑΥ και όχι να έχουμε ένα τσιμεντοποιημένο ρέμα όπως εκείνο του Κηφισού», συμπληρώνει.

Η άνοιξη του 2025 θα είναι καθοριστική για το μέλλον του ρέματος, καθώς, σύμφωνα με τις πληροφορίες, αναμένεται η εκδίκαση των δύο τελευταίων προσφυγών που έχουν καταθέσει πολίτες και φορείς κατά της οριοθέτησης και της διευθέτησης του φυσικού μέρους του ρέματος.

Με την οριοθέτηση να έχει ήδη εγκριθεί από τα αρμόδια όργανα, όλα τα βλέμματα στρέφονται σε μια δικαστική απόφαση, που ίσως καθορίσει το μέλλον ενός πραγματικού πράσινου θησαυρού, από αυτούς που η Αττική έχει ανάγκη όσο ποτέ άλλοτε.

Περπατώντας μέσα στα νερά της Πικροδάφνης για τις ανάγκες του ρεπορτάζ, ξαφνικά, το κλείστρο της κάμερας που ανοιγόκλεινε ανελλιπώς, «σώπασε». Το ρέμα, στις όχθες του, είχε φτιάξει ένα απόκοσμο «πορτρέτο», λες και περίμενε κάποιον να το απαθανατίσει.

Απέναντι στον φακό, υπήρχε μια σκηνή που συνοψίζει με τον καλύτερο τρόπο όλη την ιστορία που διαβάσατε και που επιβεβαιώνει το απόφθεγμα «μια εικόνα ισούται με χίλιες λέξεις»: Η «Πικροδάφνη» αγωνιά να επιβιώσει απέναντι στο τσιμέντο και την ανθρώπινη παρέμβαση, θυμίζοντας τον στίχο του Ντίνου Χριστιανόπουλου: «βαθιά να με θάψουν θέλησαν, ξέχασαν ότι είμαι σπόρος».